درباره نوروز

عید نوروز چیست؟
عید نوروز در ایران و افغانستان نوید‌ دهنده‌ی سال جدید است. نوروز در کشورهایی مثل تاجیکستان، روسیه، ترکمنستان، هند، پاکستان، قرقیزستان، سوریه، عراق، گرجستان، جمهوری آذربایجان، آلبانی، چین و ازبکستان تعطیل رسمی است و مردم به جشن و پایکوبی می‌پردازند.
ما این جشن باستانی و کهن را از اقوام مختلفی در منطقه به ارث برده‌ایم. جشنی که با رنگ و بویی ویژه، هویتی ایرانی گرفته و نماد پیوند اقوام و مردمان ایران است. عید را شروع رستاخیر طبیعت، موعد رویش و تولد نباتات می‌دانیم و باورمان بر این است که همگام با طبیعت، ما هم باید روزگار نو و تازه‌ای را با روح و روان تازه و پوشیدن لباس عید نو آغاز کنیم.
شروع جشن نوروز با اعتدال بهاری هم‌زمان است. موعدی که خورشید در حرکت ظاهری‌اش در ابتدای برج حمل، استوای زمین را قطع می‌کند و ساعات روز و شب با هم برابر می‌شود. در تقویم خورشیدی، لحظه تحویل سال، اولین روز (هرمز روز یا اورمزد روز) از ماه فروردین شمرده می‌شود.
اگر زمان شروع سال قبل از ظهر، یعنی نیمه‌ی اول شبانه‌روز باشد، همان روز نوروز است و اگر بعد از ظهر باشد، فردای آن روز نوروز شمرده می‌شود. در گاه‌شمار میلادی، نوروز بیشتر در ۲۱ یا ۲۰ و به‌ندرت در ۲۲ مارس اتفاق می‌افتد.
چون در ایران و افغانستان تقویم هجری خورشیدی استفاده می‌شود، نوروز سرآغاز سال نو است. ولی در کشورهای آسیای میانه و قفقاز، به خاطر استفاده از تقویم میلادی، نوروز به‌عنوان آغاز بهار جشن گرفته می‌شود و سال نو تلقی نمی‌شود.

منشاء و پیدایش نوروز
با جستجو در میان تاریخ گذشتگان هنوز هم نمی‌توان منشا مشخصی را برای پیدایش نوروز پیدا کرد. برخی بر این باورند که نزدیک به سه هزار سال پیش و زمانی که جمشید در این روز از کاخ بیرون آمد و در کنار دریاچه ارومیه آفتاب را دید، نوروز نیز شکل گرفت و باعث شد تا هر سال آن را جشن بگیرند.
عده‌ای نیز بر این باورند که منشا آن از زمانی شکل گرفته که جمشید از آذربایجان عبور کرده و به دستورش تختی برایش آماده کردند. با تابیده­شدن نور خورشید و نورانی شدن تخت، مردم شادی زیادی را تجربه کردند و هر سال به پاس بزرگداشت آن، جشنی را به نام نوروز برگزار کردند.

ریشه‌یابی واژه نوروز
واژه نوروز از زبان فارسی میانه (nōgrōz) گرفته شده که ریشه در زبان اوستایی دارد. مورخان، معادل اوستایی آن را navaka raocah حدس زده‌اند.
امروزه در فارسی این واژه برای دو معنی استفاده می‌شود:
نوروز عام: روز آغاز اعتدال بهاری (برابری شب و روز) و آغاز سال نو
نوروز خاص: روز ششم فروردین با نام «روز خرداد»
ایرانیان باستان از نوروز به عنوان «ناوا سرِدا» یعنی سال نو یاد می‌کردند. مردمان ایرانی آسیای میانه در دوره‌های سغدیان و خوارزمشاهیان، نوروز را نوسارد و نوسارجی، به معنای سال نو می‌خواندند.
به عقیده احسان یارشاطر، بنیان‌گذار دانشنامه ایرانیکا، با توجه به قواعد آواشناسی، نگارش این واژه در الفبای لاتین به صورت Nowruz توصیه می‌شود (وی در این رابطه تلفظ فارسی را مبنا قرار داده است). امروزه در نوشته‌های یونسکو و بسیاری از متون سیاسی این شکل از املا استفاده می‌شود.

سیر تحول نوروز در گذر تاریخ
نوروز قبل از اسلام
نخستین پادشاهی که موجب رسمیت پیدا کردن نوروز شد کوروش کبیر بود. وی قبل از میلاد و در سال 538 دستور پاکسازی محیط زیست،ترفیع نظامیان،عفو مجرمان را به این روزها موکول کرد.
البته ناگفته نماند قبل از اینکه کوروش بابل را فتح کند در آنجا نوروز را جشن گرفته بود این را هم باید بدانید نوروز در زمان های ساسانیان و اشکانیان نیز عزیز و گرامی شمرده می شد.
زمان برگزاری جشن نوروز در دوران ساسانیان حداقل 6 روز به طول می انجامید و تقسیم به دو دوره یا بخش نوروز کوچک و بزرگ میشد که در ادامه توضیحات بیشتری در این باره خواهیم داد.
جایگاه نوروز در دوره ساسانیان
در دوره ساسانی 25 روز قبل از شروع بهار با برپایی 12 ستون خشت خام با کاشت انواع غلات و حبوبات از جمله نخود ، گندم ، لوبیا ، جو ، برنج و ارزن تا شانزدهمین روز فروردین در انتظار بارور شدن گیاهان می نشستند چرا که این عقیده را داشتند که هرچه گیاهان بارورتر شوند در آن سال محصولات بهتر و بیشتری خواهند دید.
همچنین در این دوران رایج بود که مردم در بامداد نوروز به سمت یکدیگر آب پاشی کنند و نیز آتش روشن کردن در شب نوروز از زمان هرمز اول مرسوم شد و از دوره هرمز دوم دادن سکه به عنوان هدیه و عیدی در نوروز رایج شد.
نوروز پس از اسلام
به دستور جلال الدین ملکشاه سلجوقی در دوران سلجوقیان برای بهسازی گاهشمار ایرانی چندین ستاره شناس ایرانی از جمله خیام گرد هم در آمدند، این گروه جایگاه نوروز را در یک بهار هنگام وارد شدن آفتاب به برج حمل ثابت کردند.
بنابراین طبق گاهشمار معروف به تقویم جلالی برای اینکه نوروز در شروع بهار ثابت بماند قرار بر این شد که تقریبا هر چهار یا پنج سال یک بار به جای اینکه تعداد روزهای سال 365 روز باشد 366 روز در نظر گرفته شود. شروع این گاه شماری از سال 392 می باشد.
در اسلام نگاهی خجسته به نوروز شده و تاکید بسیاری به گرامی داشتن آن شده است به طوری که از دیدگاه آن روز ظهور امام زمان روز نوروز است. امام صادق(ع) در حدیثی فرموده است:
"روز نوروز همان روزی است که خداوند در آن از بندگانش پیمان گرفت که او را پرستش کنند و هیچ چیزی را شریک او ندانند و این که به پیامبران و اولیایش ایمان بیاورند و آن نخستین روزی است که خورشید در آن طلوع کرده، و باد های باردار کننده در آن وزیده است و گل ها و شکوفه های زمین آفریده شده است.
آن روزیست که کشتی نوح (ع) به کوه جودی قرار گرفت و آن روزی است که در آن قومی که از ترس مرگ از خانه های خود بیرون آمدند و آن ها هزار ها نفر بودند پس خداوند آن ها را بمیراند و سپس آن ها را در این روز زنده کرد؛
و آن روزیست که جبرئیل بر پیامبر (ص) فرود آمد و آن همان روزیست که ابراهیم (ع) بت های قوم خود را شکست؛ و آن همان روزیست که پیغمبر خدا، امیرالمومنین علی (ع) را بر دوش خود سوار کرد تا بت های قریش را از بالای خانه خدا به پائین انداخت و آن ها را خرد کرد... "
نام نوروز و یا اسامی شبیه به آن در جغرافیای نوروز شامل سراسر خاورمیانه، قزاقستان، بالکان، تاتارستان، در آسیای میانه چین غربی(ترکستان چینی) زنگبار، سودان و در آسیای کوچک سراسر قفقاز تا آستراخان و همچنین بنگلادش، آمریکای شمالی، پاکستان، بوتان، هند، تبت و نپال می شود.

نوروز کوچک و نوروز بزرگ
نوروز کوچک و نوروز عامه همان روز اول فروردین است که آمدن بهار را مژده می دهد که در عرض پنج روز یعنی از یکم تا پنجم فروردین در حال اجرا می باشند و در ششم فروردین (خرداد روز) جشن نوروز بزرگ یا خاصه انجام می گردد.
طبقات مختلف جامعه اعم از سپاهیان ،دهقانان، روحانیان،و پیشه وران و اشراف هر کدام در هر یک از روز های "نوروز عام"به محضر شاه شرفیاب می شدند تا شاه به حرفهای آنان گوش داده و در مورد حل مشکلاتشان تصمیم گیری کند و در روز ششم ، شاه حقوقی که بر گردنش بود را در مورد طبقات مختلف مردم ادا میکرد و در این روز فقط افراد نزدیک شاه اجازه حضور داشتند.

مراسم عید نوروز در دوران معاصر
نوروز تنها در ایران و افغانستان، ولی به شکل متناوب، جشن گرفته می‌شد. پس از فروپاشی جماهیر شوروی، کشورهایی نظیر قرقیزستان، آذربایجان و سپس دیگر کشورها هم این عید را جشن ملی خود اعلام کردند.
در دوران شوروی برگزاری این جشن ممنوع اعلام شده بود و برای همین اقوام مختلف مخفیانه این جشن را بر پا می‌کردند.
از طرفی، مردم برخی از مناطق برای متقاعد کردن مقامات محلی، نام‌هایی دیگر برای جشن سال نو انتخاب می‌کردند. مثلا در تاجیکستان سعی کردند با انتخاب نام «جشن لاله» یا جشن ۸ مارس بدون مخالفت دولت مرکزی نوروز را پاس بدارند.
همچنین در دوران حکمرانی طالبان در افغانستان به دلیل ‌رسمیت داشتن تقویم قمری، کسی حق برگزاری جشن سال نو را نداشت.
ترکیه هم تا قبل از سال ۲۰۰۰ این جشن را که برای کردها همچون نماد نیرومندی از هویتشان بود ممنوع کرده بود.
خوشبختانه در سال‌های اخیر، نوروز جهانی شده است. مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۲۰۱۰ با تصویب قطعنامه‌ای، ۲۱ مارس برابر اول فروردین را روز جهانی نوروز نام گذاری کرد.

روز جهانی عید نوروز
مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز را که ریشه‌ی ایرانی دارد در تقویم خود ثبت کرده است. همچنین در تاریخ ۸ مهر ۱۳۸۸، سازمان علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو)، این جشن باستانی را به‌عنوان میراث جهانی به ثبت رساند.
مجمع عمومی سازمان ملل متحد در تاریخ ۴ اسفند ۱۳۸۸ برابر با ۲۳ فوریه ۲۰۱۰، روز ۲۱ ماه مارس را به‌عنوان «روز جهانی عید نوروز» به رسمیت شناخت. در متن تصویب شده توسط مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز جشنی با ریشه ایرانی و قدمتی بیش از ۳ هزار سال توصیف شده است که امروزه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند.
در تاریخ ۷ فروردین ۱۳۸۹ نخستین دوره جشن جهانی نوروز در تهران برگزار و این شهر به‌عنوان «دبیرخانه نوروز» تعیین شد. پس از آن در سال ۱۳۹۱ برای نخستین بار این جشن باستانی را در صحن عمومی سازمان ملل و یونسکو به میزبانی ایران جشن گرفتند و بان کی مون، دبیرکل سازمان ملل، به این مناسبت پیامی صادر کرد.

آداب و رسوم نوروز در ایران
نوروز در ایران متفاوت شروع شده و با تفاوت زیادی نیز به پایان می‌رسد. آداب و رسوم خاصی در این روزها برگزار می‌شودکه در اینجا می‌خواهیم به چند نمونه از آن اشاره کنیم:
۱. خانه تکانی نوروزی
یکی از رسومات به جا مانده از دوران قدیم و مطابق با تاریخچه نوروز، خانه تکانی است که طی آن همه وسایل منزل به صورت کامل تمیز و شسته می‌شود. البته نه تنها در ایران بلکه در شهرهایی مانند افغانستان و تاجیکستان نیز این رسم باید انجام شود. شروع نوروز با تمیزی و نو شدن است.
۲. چهارشنبه سوری قبل از شروع بهار
یکی از روزهای مهم قبل از شروع سال نو، آخرین چهارشنبه سال است که از زمان هرمز اول (پادشاه ساسانی) تا به امروز به آن توجه می‌شد. در آخرین چهارشنبه سال مردم آتش درست می‌کنند و وسایل کهنه خود را درون آن می‌ریزند و از روی آتش می‌پرند و رسومات مخصوص خود را به جا می‌آورند.
۳. هفت سین نوروزی
مهمترین کار مطابق با تاریخچه نوروز چیدن سفره هفت سین است. هفت ماده مختلف که با سین شروع می‌شود را در کنار هم می‌چیندند و در نهایت تمام اعضای خانواده دور تا دور آن می‌نشینند تا لحظه تحویل سال را با هم جشن بگیرند. هر کدام از سین‌هایی که برای سفره انتخاب می‌شود دارای معنی خاص و نمادی مخصوص به خود است. این سفره معمولا تا روز ۱۳ فروردین به همان صورت باقی می‌ماند.
۴. پخت غذاهای مخصوص
رسمی که برای شب عید نوروز پابرجاست، درست کردن سبزی پلو با ماهی است. البته در گذشته معمولا تنها افراد اعیان­نشین این غذا را می‌خوردند. در برخی از مناطق نیز مانند تاجیکستان غذایی به نام باج، در ترکمنستان غذایی به نام بامه و در بخارا سمسوبه برای شب عید پخته می‌شود.
۵. دید و بازدید در ایام عید
دیدوبازدید در ایام عید یکی دیگر از رسومات ایرانیان مطابق با تاریخچه نوروز است. معمولا افراد کوچکتر در این روزها به دیدن بزرگترها می‌روند. اگر آن فرد از دنیا رفته باشد، احتمالا به سر مزارشان رفته و سبزه هفت سین خود را نیز به آنجا می‌برند.
۶. حاجی فیروز
با نزدیک شدن به عید شاهد افرادی در خیابان‌ها خواهید بود که با نام حاجی فیروز و صورت‌هایی سیاه در حال رقصیدن و شعر خواندن هستند. حاجی فیروز از افراد عیدی و مژدگانی دریافت می­کند.
۷. سیزده به در
آخرین روز نوروز ۱۳ فروردین است و روز طبیعت نامیده می‌شود. مردم در این روز سال از خانه بیرون می‌روند تا نحسی را از خود دور کنند. البته رسم و رسومات متفاوتی در شهرهای مختلف وجود دارد.